Najdawniejsza łęczycka osada istniała już w VI wieku. Był to zespół złożony z grodu, wczesnomiejskiej osady targowej i kościelnego ośrodka na terenie dzisiejszego Tumu. Osadę koło kolegiaty nazywano Starą Łęczycą.
Nowe miasto lokacyjne wykształciło się w XIII wieku (prawa miejskie nadano w 1267 roku) na terytorium ówczesnej osady targowej, zlokalizowanej na zachodnim brzegu Bzury. W połowie XIV wieku król Kazimierz Wielki zbudował tutaj zamek królewski i otoczył miasto murami obronnymi. Wytyczono siatkę brukowanych ulic (istniejącą do dzisiaj), wzniesiono kościół i klasztor dominikanów pod wezwaniem św. Doroty i św. Stanisława, ratusz i prawdopodobnie kościół farny św. Andrzeja Apostoła (wówczas drewniany), wytyczono także dzielnicę żydowską, której osią była istniejąca do dzisiaj ulica Żydowska. Osada tworzona w XIII wieku przeistoczyła się w królewskie miasto.
Do XVI wieku Łęczyca odgrywała znaczącą rolę w życiu politycznym Polski a schyłek świetności przyniósł Łęczycy potop szwedzki, w czasie którego zniszczeniu uległy miasto i zamek. W wyniku pożarów, wojen i kryzysu gospodarczego Łęczyca, aż do rozbiorów, znalazła się w stagnacji typowej dla ówczesnych ośrodków miejskich w Polsce. Po drugim rozbiorze Polski w 1793 roku, kiedy na teren Łęczycy wkroczyli Prusacy, zmienił się charakter naszego miasta. Zostało ono przekształcone przez okupanta w dobrze ufortyfikowaną twierdzę opartą na systemie bastionowym.
W XIX wieku uregulowano chaotyczną zabudowę wzdłuż dawnych ulic i wytyczono nowe ciągi komunikacyjne obiegające „kazimierzowskie” miasto.
Przełom XIX i XX stulecia pozostawił w wizerunku Łęczycy zabudowę mieszczańską. Wzrost liczby ludności i poprawa koniunktury gospodarczej spowodowały wznoszenie kamienic czynszowych, a kilkupiętrowy młyn parowy przy ulicy Kaliskiej wraz z jego monumentalnym kominem, symbolicznie wskazywał dalszy kierunek przemysłowego rozwoju Łęczycy, będąc zarazem najwyższym punktem w panoramie miasta do czasu odbudowy górnych kondygnacji wieży zamkowej w latach 60-tych XX wieku.

 
 

Wzniesiony został w połowie XIV stulecia w czasach panowania Kazimierza Wielkiego, jako jedno z ogniw obrony przed rosnącą potęgą państwa krzyżackiego. Zamek w okresie swojej świetności był miejscem czasowego pobytu królów. Władcami, którzy najczęściej przebywali w łęczyckim zamku byli Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk. To tutaj właśnie, w 1409 roku na Zamku w Łęczycy król Wł. Jagiełło podjął decyzję o pomocy Litwie w wojnie z Zakonem Krzyżackim. Rok później pod Łęczycą gromadziły się chorągwie ziem Wielkopolski i stąd wyruszyły na bitwę pod Grunwaldem. Po tej bitwie w wieży szlacheckiej przetrzymywani byli rycerze najemni. Monumentalna, gotycka budowla rozbudowana została w stylu renesansowym („dom nowy”) w 2 poł. XVI wieku przez Jana Lutomirskiego, dyplomatę i podskarbiego króla Zygmunta Augusta. „Dom nowy” był siedzibą Starosty Łęczyckiego. Potop szwedzki, zabory oraz rozbiórka murów i domu starego dokonywana w XIX wieku przez mieszkańców miasta doprowadziły zamek do ruiny. W 2 poł. XIX wieku zamek pełnił funkcje mieszkalne („dom nowy”), gospodarcze (magazynowe) i administracyjne (areszt w „prochowni” i strażnica pożarnicza na dziedzińcu). W latach 30-tych XX wieku z inicjatywy Starosty Łęczyckiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego zamek poddano pracom zabezpieczającym i porządkowym. W 1949 roku otwarto stałą ekspozycję muzealną, a w latach 1964 – 1975 przeprowadzono gruntowną odbudowę zamku wg projektu architekta Henryka Jaworowskiego.

Muzeum w Łęczycy
Muzeum w Łęczycy istnieje od 1949 roku i jest jedyną tego rodzaju placówką w powiecie łęczyckim. Jego siedzibą jest zamek obronny z XIV wieku wybudowany w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego w południowo-wschodniej granicy średniowiecznego miasta. Muzeum posiada w swoich zbiorach ponad 12 tysięcy przedmiotów związanych z przeszłością miasta i regionu łęczyckiego w zakresie archeologii, historii, etnografii, sztuki i przyrody.
W zbiorach archeologicznych znajdują się liczne okazy od pradziejowej działalności człowieka po eksponaty, będące świadectwem średniowiecznej Łęczycy. Na uwagę zasługuje materiał zabytkowy z pobliskiego grodziska łęczyckiego (VIII – XII wiek).
W zasobach działu artystycznego szczególne miejsce zajmują niezwykle cenne przedmioty liturgiczne z XII-XIII wieku, pochodzące z romańskiej archikolegiaty w Tumie, XV-wieczny antyfonarz oraz zbiór obrazów, mebli i broni z okresu od początków XVII do XX wieku.
W muzealnym zbiorze historycznym wyróżniają się dokumenty cechowe, pieczęcie i sztandary, ilustrujące rozwój i znaczenie rzemiosła w Łęczycy, między XVIII a XX wiekiem. Dział ten gromadzi też wszelkiego rodzaju pamiątki związane ze stoczoną na ziemi łęczyckiej, we wrześniu 1939 roku – bitwą nad Bzurą. Systematycznie uzupełniana jest kolekcja starych pocztówek łęczyckich.
Zbiory etnograficzne dokumentują twórczość łęczyckich rzemieślników, twórców i artystów, poprzez wyroby ludowego kowalstwa, garncarstwa, plecionkarstwa i tkactwa. Zawierają elementy łęczyckiego stroju ludowego, a także tradycyjne wyposażenie wnętrz mieszkalnych, sprzęty i narzędzia gospodarcze. Na uwagę zasługuje zbiór współczesnej łęczyckiej rzeźby ludowej. Wśród figur o tematyce sakralnej, wiejskiej czy historycznej szczególne miejsce zajmuje największa w Polsce (licząca ok. 400 eksponatów) muzealna kolekcja rzeźb o tematyce demonicznej. W zestawie dominują różnorodne wcielenia najpopularniejszego diabła w Polsce – Boruty, który zgodnie z legendą ma swoją siedzibę w łęczyckim zamku.
Gabinet numizmatyczny pochwalić się może liczącą ponad 2500 sztuk kolekcją XIV-wiecznych groszy pruskich, tworzących tzw. „skarb ozorkowski”.

Muzeum prezentuje wystawy stałe, czasowe i okolicznościowe w siedzibie własnej oraz w muzeach w całym kraju. Prowadzi badania naukowe i działalność wydawniczą. Realizuje urozmaiconą ofertę edukacyjną (lekcje muzealne, warsztaty tematyczne, konkursy i spotkania) w szkołach o wszystkich poziomach nauczania.
Muzeum organizuje również różnorodne działania popularyzatorskie (koncerty, pokazy, spektakle teatralne, imprezy plenerowe, spotkania i odczyty) w salach i na dziedzińcu zamkowym. Współpracuje z wieloma instytucjami i organizacjami naukowymi oraz stowarzyszeniami w kraju i za granicą.

Informacja dla zwiedzających:
Ceny biletów:
15,00 PLN – ulgowy
22,00 PLN – normalny
5,00 PLN – wejście na wieżę
Zwiedzanie Muzeum z przewodnikiem:
75,00 zł (grupa może liczyć maksymalnie 25 osób)
Godziny otwarcia Muzeum:
W sezonie turystycznym, tzn. od 1 kwietnia do 31 października
wtorek – piątek: w godz. 10.00-17.00
soboty, niedziele i święta: w godz. 10.00-17.00
Po sezonie turystycznym:
wtorek-piątek: w godz. 10.00-16.00
soboty, niedziele i święta: w godz. 10.00-15.00
Muzeum jest nieczynne: w każdy poniedziałek, Nowy Rok, Boże Narodzenie, Pierwszy i Drugi Dzień Wielkiej Nocy, Boże Ciało, 1 listopada, 11 listopada.
W środę wstęp do Muzeum na wystawy stałe jest bezpłatny.
Kasa kończy sprzedaż biletów 30 minut przed zamknięciem muzeum.

Mury obronne otaczające miasto zostały wzniesione wraz z zamkiem w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Zamykały teren o powierzchni ok. 9 ha. Długość murów wynosiła 1150 m, a ich wysokość ok. 7 m. Do miasta założonego na planie prostokąta wiodły od północy i południa dwie bramy: „poznańska” i „krakowska”. Zachowana do dzisiaj wieża obronna przy ul. Kościelnej, przebudowana w XVIII wieku na dzwonnicę kościoła św. Andrzeja, pełniła pierwotnie funkcję samodzielnego punktu obrony. W 1603r. do murów miejskich dobudowano Klasztor i Kościół Panien Norbertanek. Obecnie granice średniowiecznego miasta wyznacza Plac T. Kościuszki i ulice: Kilińskiego, aleje Jana Pawła II, Belwederska i Sienkiewicza.

W XV i XVI wieku probostwo łęczyckie należało do najzamożniejszych w kraju, a do 1563 roku zwierzchnictwo nad nim nadawane było przez królów polskich. Obecna trójnawowa świątynia była wielokrotnie przebudowywana na przestrzeni wieków XVII, XVIII i XIX. Częściowo zachowała jednak swoje gotyckie cechy. Obecnie do najcenniejszych zabytków kościoła należą kaplica rodziny Szczawińskich i wielkie marmurowe epitafium z portretem upamiętniającym Jakuba Szczawińskiego, łęczyckiego starostę i marszałka sejmów koronnych w okresie panowania Zygmunta III. W ołtarzach i na ścianach naw bocznych znajdują się obrazy znanych, dziewiętnastowiecznych malarzy warszawskich.

Budowa kościoła i klasztoru Bernardynów została zainicjowana w roku 1631 przez wdowę po cześniku płockim Dorotę Piwo. Wnętrze ma bogaty, jednorodny wystrój rokokowy z 2 połowy XVIII wieku (ołtarze i prospekt organowy). W nawie głównej umieszczono epitafium z 1787 roku, poświęcone wojewodzie łęczyckiemu – Szymonowi Dzierzbickiemu. Na dziedzińcu przed kościołem znajduje się figura Matki Bożej z 1855 roku. W XVIII wieku kościół był miejscem sejmików wojewódzkich. Po 1864 roku, w wyniku represji popowstaniowych nastąpiła kasata klasztoru. Bernardyni powrócili do Łęczycy w 1946 roku.

Kościół konsekrowany w 1161 roku wzniesiony jest na miejscu wcześniejszej budowli. Jej fundamenty utożsamiane były z benedyktyńskim opactwem Świętej Marii – „na łęczyckim grodzie“, wzmiankowanym w bulli gnieźnieńskiej z 1136 roku. Do połowy XVI wieku kolegiata była miejscem wielu zjazdów książęcych i synodów kościelnych, m.in.: w 1180 roku odbył się zjazd z udziałem władców dzielnicowych, zwany przez niektórych historyków pierwszym sejmem w Polsce. W 1285 roku odbył się synod kościelny Jakuba Świnki, wprowadzający obowiązek wykładania podczas sumy Ojcze Nasz, Wierzę w Boga i Zdrowaś Maryjo w języku polskim. Świątynia była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. Zmiany w romańskim wyglądzie nastąpiły po gotyckiej odbudowie wnętrza spowodowanej pożarami w 1294 i 1473 roku oraz przebudowie późnobarokowej w 2 poł. XVIII wieku przez architekta Efraima Schroegera. Obecny wygląd zawdzięcza konserwacji i rekonstrukcjom przeprowadzonym w połowie XX wieku pod kierunkiem architekta Jana Koszyc-Witkiewicza oraz pracom konserwatorskim dokonywanym na przełomie XX i XXI wieku Świątyni przywrócono zewnętrzny romański wygląd, pozostawiając w jej wnętrzu dominujące cechy gotyckie. W dniach 21-22 maja 2011 roku miały miejsce uroczystości, mające na celu upamiętnienie 850-lecia konsekracji Świątyni. Po zakończonej mszy świętej nastąpiło uroczyste odsłonięcie kamienia pamiątkowego z okazji 850 – lecia konsekracji Archikolegiaty Łęczyckiej w Tumie, którego dokonali: Bronisław Komorowski – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Nuncjusz Apostolski w Polsce Arcybiskup Celestino Migliore.

Obecny budynek Ratusza został wzniesiony w latach 1787-1790 w stylu klasycystycznym wg projektu architekta królewskiego Jakuba Kubickiego. Na początku XX stulecia w wyniku gruntownej modernizacji (obniżenie dachu, dodanie balkonu, nowy profil gzymsów) zatracił częściowo pierwotny wygląd. W ścianie zachodniej umieszczona jest płyta marmurowa upamiętniająca jego budowę z datą 1788 roku Ratusz w pierwszej dekadzie XXI wieku został poddany przebudowie, która przywróciła mu cechy klasycystyczne. W piwnicach budynku organizowane są wystawy fotograficzne i malarskie.

Pierwsze wzmianki dotyczące obecności dominikanów w Łęczycy pochodzą z lat 70-tych XIII wieku. Niektórzy badacze architektury stawiają zakonną świątynię w rzędzie najstarszych, trzynastowiecznych ceglanych budowli regionu środkowopolskiego. W 1799 roku władze pruskie zajęły budowle dominikańskie i przekształciły je w 1801 roku na więzienie. Działania budowlane prowadzone w XIX i XX stuleciu zmierzały do adaptacji budowli i ich otoczenia wyłącznie do celów penitencjarnych, które obiekt ten pełnił do końca 2006 roku. Z dziejami dawnego klasztoru dominikanów związanych jest wiele postaci: Mikołaj z Łęczycy (inkwizytor z XV wieku walczący z husytyzmem), Jakób Woroniecki (kapelan króla Stefana Batorego) oraz Jan Adam Bardziński (autor traktatów teologicznych). Z historią łęczyckiego więzienia łączą się również postaci, m.in.: Władysława Gomułki, przedwojennego działacza komunistycznego, I sekretarza PZPR w latach 1956 -1970 czy Władysława Frasyniuka, czołowego działacza „Solidarności” i przewodniczącego „Unii Wolności“.